Informacje ogólne

O możności zawarcia małżeństwa rozstrzyga w stosunku do każdej ze stron jej prawo ojczyste z chwili zawarcia małżeństwa (art. 48 ustawy Prawo międzynarodowe prywatne), zaś forma zawarcia małżeństwa podlega prawu państwa, w którym jest ono zawierane, niezależnie od tego, kto zawiera ślub. Tak więc forma zawarcia małżeństwa w Polsce podlega prawu polskiemu, a przede wszystkim przepisom Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz ustawy Prawo o aktach stanu cywilnego, a ponadto licznym, wiążącym Polskę, umowom międzynarodowym.

Zgodnie z polskim prawem, małżeństwo zostaje zawarte, gdy mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeński. Jednak przed zawarciem związku małżeńskiego z cudzoziemcem należy dokonać szeregu czynności. Charakter tych czynności może być uzależniony zarówno od obywatelstwa cudzoziemca, jak i od jego stanu cywilnego.

Z punktu widzenia cudzoziemca szczególnie istotne są postanowienia art. 79 ustawy Prawo o aktach stanu cywilnego, dotyczącego złożenia przez cudzoziemca kierownikowi urzędu stanu cywilnego (USC) dokumentu stwierdzającego, że zgodnie z właściwym prawem może zawrzeć małżeństwo lub też – zwolnienia cudzoziemca przez sąd od obowiązku złożenia takiego dokumentu.

Regulacje, dotyczące uznawania orzeczeń zagranicznych sądów i innych organów w sprawach niemajątkowych obywateli obcych, są zawarte w art. 1145 i następnych ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (KPC).

Do najważniejszych formalnych przesłanek, koniecznych do zawarcia małżeństwa w Polsce, możemy zaliczyć:

dokumenty przedślubne, niezbędne do zawarcia małżeństwa (art. 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego i art. 79 ustawy Prawo o aktach stanu cywilnego), a mianowicie:
- zapewnienie cudzoziemca (art. 79 ust. 1 pkt 1 ustawy Prawo o aktach stanu cywilnego),
- odpis aktu urodzenia cudzoziemca, a jeżeli pozostawał uprzednio w związku małżeńskim – odpis aktu małżeństwa z adnotacją o jego ustaniu, unieważnieniu albo stwierdzeniu jego nieistnienia, albo odpis aktu małżeństwa z dokumentem potwierdzającym jego ustanie lub unieważnienie albo dokumentem potwierdzającym stwierdzenie nieistnienia małżeństwa, jeżeli na podstawie pozostałych składanych dokumentów nie można ustalić danych niezbędnych do sporządzenia aktu małżeństwa (art. 79 ust. 1 pkt 2 ustawy Prawo o aktach stanu cywilnego),
- dokument stwierdzający, że zgodnie z właściwym prawem cudzoziemiec może zawrzeć małżeństwo, chyba że na podstawie przepisów ustawy Prawo międzynarodowe prywatne jego możność zawarcia małżeństwa jest oceniana na podstawie prawa polskiego (art. 79 ust. 1 pkt 3 ustawy Prawo o aktach stanu cywilnego).
obecność dwóch pełnoletnich świadków (art. 7 § 1, art. 8 § 2 Kodeksu),
publiczne oświadczenia narzeczonych, wypowiadane przed podmiotem uprawnionym do udzielenia ślubu (art. 7 § 1 i 3, art. 8 Kodeksu),
oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński, złożone przez obie osoby zawierające małżeństwo, powtórzone za kierownikiem urzędu stanu cywilnego lub odczytane na głos (art. 7 §3, Kodeksu), „Świadomy/Świadoma praw i obowiązków wynikających z zawarcia małżeństwa uroczyście oświadczam, że wstępuję w związek małżeński z (imię i nazwisko drugiej z osób wstępujących w związek małżeński) i przyrzekam, że uczynię wszystko, aby nasze małżeństwo było zgodne, szczęśliwe i trwałe.”
ogłoszenie przez kierownika urzędu stanu cywilnego, że małżeństwo zostało zawarte (art. 7 § 4 Kodeksu).

W przypadku ślubu konkordatowego:

Zaświadczenie, wydane osobom zamierzającym zawrzeć małżeństwo podlegające prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego w obecności duchownego (kierownik urzędu stanu cywilnego wydaje zaświadczenie stwierdzające brak okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa oraz treść i datę złożonych przed nim oświadczeń w sprawie nazwisk przyszłych małżonków i ich dzieci) (art. 41 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego),
Zaświadczenie, wydane przez duchownego – jeżeli małżeństwo zostaje zawarte przed duchownym (art. 8 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego),
Ceremoniał religijny w przypadku wyznaniowej formy małżeństwa.

Należy pamiętać, że cudzoziemiec, zawierający związek małżeński z obywatelem polskim, nie uzyskuje automatycznie obywatelstwa polskiego, zaś na podstawie małżeństwa ma prawo do ubiegania się o zezwolenie na pobyt czasowy (art. 158 ustawy z 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach), a po 3 latach pobytu w Polsce na kartach wydanych z tego tytułu – o pobyt stały. Także w niektórych przypadkach członkowie rodzin cudzoziemców mają prawo do ubiegania się o zezwolenie na pobyt na podstawie małżeństwa. O uznanie za obywatela polskiego może natomiast ubiegać się cudzoziemiec przebywający nieprzerwanie w Polsce co najmniej od 2 lat na podstawie zezwolenia na pobyt stały, zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego UE lub prawa stałego pobytu, który pozostaje co najmniej od 3 lat w związku małżeńskim zawartym z obywatelem polskim (art. 30 ust. 1 ustawy z dnia 2 kwietnia 2009 r. o obywatelstwie polskim).

Formy zawarcia małżeństwa w Polsce

Prawo polskie przewiduje dwie alternatywne (równorzędne) formy zawarcia małżeństwa, a wybór jednej z nich przysługuje również cudzoziemcom zawierającym małżeństwo w Polsce. Są to ślub cywilny oraz ślub konkordatowy.

Ślub cywilny – wywołujący skutki prawne tylko w sferze prawa polskiego, zawierany przed kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego przez dwie, jednocześnie obecne osoby odmiennej płci (art. 1 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Osoby zamierzające zawrzeć małżeństwo mogą wybrać dowolny USC (nie występuje rejonizacja); zazwyczaj jest to urząd właściwy dla jednego z państwa młodych. Ślub cywilny załatwia się stosunkowo szybko i łatwo. Osoby śpieszące się z zawarciem małżeństwa powinny sprawdzić dostępne terminy w USC w mniejszych miejscowościach. Należy jednak pamiętać, że istnieje tzw. miesięczny okres wyczekiwania, który, co do zasady, musi upłynąć pomiędzy dniem złożeniem kierownikowi USC wymaganych dokumentów, a dniem ślubu. Należy też pamiętać, że śluby w wielu USC nie są udzielane codziennie, a nawet nie w każdy weekend. Zatem najlepiej odpowiednio wcześniej zarezerwować interesujący nas termin.

Ślub konkordatowy – małżeństwo zawierane w obecności duchownego, przez dwie osoby odmiennej płci, podlegające prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego i wywołujące jednocześnie skutki cywilne. Zawarcie małżeństwa wyznaniowego – zgodnie z art. 10 ust. 1 Konkordatu zawartego między Stolicą Apostolską a Polską – ma takie same skutki, jak zawarcie małżeństwa w świetle prawa polskiego. Konieczne jest jednak spełnienie następujących przesłanek:

Państwo młodzi przy zawarciu małżeństwa złożą zgodne oświadczenie, że ich wolą jest, aby małżeństwo wyznaniowe stało się związkiem małżeńskim podlegającym prawu polskiemu;
Do USC zostanie skierowany przez duchownego wniosek o wpis małżeństwa kanonicznego do aktów stanu cywilnego; wniosek ten powinien zostać przekazany w terminie 5 dni od zawarcia małżeństwa;
Między małżonkami nie występuje przeszkoda małżeńska, przewidziana w prawie polskim (np. zbyt młody wiek, bigamia, pokrewieństwo);
Małżeństwo zostało wpisane do aktów stanu cywilnego.

Sporządzenie aktu małżeństwa powoduje, że małżeństwo wyznaniowe osiąga skutki cywilne już w momencie złożenia przez małżonków oświadczeń woli przed duchownym, a nie dopiero w momencie jego rejestracji w USC.

Aby zawarcie ślubu konkordatowego było możliwe, ratyfikowana umowa międzynarodowa lub ustawa regulująca stosunki między państwem a kościołem albo innym związkiem wyznaniowym, musi przewidywać możliwość wywołania przez związek małżeński, podlegający prawu wewnętrznemu tego kościoła albo związku wyznaniowego, takich skutków, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego.

Związki wyznaniowe i kościoły, w których małżeństwo konkordatowe jest dopuszczalne:

Kościół katolicki, w tym: rzymskokatolicki, greckokatolicki, neounicki, ormiański,
Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny,
Kościół Ewangelicko-Augsburski,
Kościół Ewangelicko-Reformowany,
Kościół Ewangelicko-Metodystyczny w RP,
Kościół Chrześcijan Baptystów,
Kościół Adwentystów Dnia Siódmego,
Kościół Starokatolicki Mariawitów,
Kościół Zielonoświątkowy,
Kościół Polskokatolicki,
Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich.

Związki wyznaniowe i kościoły, w których małżeństwo konkordatowe nie jest dopuszczalne:

Muzułmański Związek Religijny,
Karaimski Związek Religijny,
Kościół Katolicki Mariawitów,
Wschodni Kościół Staroobrzędowy.

O miejscu zawarcia małżeństwa wyznaniowego decyduje prawo wewnętrzne kościoła albo innego związku wyznaniowego, w którym jest zawierane dane małżeństwo wyznaniowe. Co ważne, na istnienie małżeństwa podlegającego prawu polskiemu nie mają wpływu późniejsze zdarzenia, doniosłe z punktu widzenia istnienia małżeństwa wyznaniowego (np. jego rozwiązanie lub unieważnienie decyzją organu związku wyznaniowego).

Forma wyznaniowa zawarcia małżeństwa, rzecz jasna, nie jest obowiązkowa i wierni danego kościoła lub związku wyznaniowego mogą zawrzeć małżeństwo podlegające prawu polskiemu jedynie poprzez ślub cywilny. Jest to istotne zwłaszcza wtedy, gdy przyszli małżonkowie są wiernymi kościołów lub związków wyznaniowych, w których nie można zawierać ślubów konkordatowych lub wówczas, gdy mamy do czynienia z małżeństwem mieszanym.

W odniesieniu do cudzoziemców, będących obywatelami tego samego państwa, możliwe jest również zawarcie ślubu udzielanego przez konsula. To, czy dany konsul posiada kompetencję do udzielania ślubów, zależy od nadania mu jej przez państwo, w imieniu którego on działa („państwo wysyłające”). Jednakże taki ślub może być zawarty wyłącznie przez cudzoziemców (żaden z narzeczonych nie może być wyłącznie obywatelem polskim, ale może posiadać m.in. i polskie obywatelstwo). W konsekwencji, małżeństwa konsularne zawierane są w formie przewidzianej przez prawo państwa wysyłającego, a nie w formie obowiązującej w Polsce. Akt małżeństwa zawartego w konsulacie państwa pochodzenia cudzoziemców może być umiejscowiony w polskich aktach stanu cywilnego, a więc może być wydany odpis aktu stanu cywilnego z polskich ksiąg stanu cywilnego. O szczegółach zawarcia związku małżeńskiego przed konsulem należy dowiadywać się w urzędzie konsularnym właściwego państwa na terytorium RP.